Hvar eru 500 þúsund tonnin?

Þegar kvótakerfið var sett á 1984 stóð ég á fertugu og rétt búinn að öðlast nægjanlega reynslu í fiskifræði og fiskveiðistjórn til að hrökkva við þegar Hafró lagði til að draga úr veiðum á sveltandi fiskstofni til rétta hann við, nokkuð sem var algerlega andstætt þeirri vinnu sem ég var í, að grisja veiðivötn til að auka vöxt fiska og afrakstur vatna.

Þeir sem nú standa á fimmtugu voru rétt um fermingu þegar kvótakerfið var sett á og umræðan um kosti þess og galla fór fram. Það fólk þekkti lítið til útgerðar á Íslandi fyrir upptöku kerfisins, en eru nú margir að tjá sig að þá hafi allt verið rekið með tapi og að allt hafi verið á hausnum. Því er ekki úr vegi að rifja upp þau loforð sem þá voru gefin um hver yrði afrakstur auðlindarinnar ef farið yrði að ráðleggingum sérfræðinga Hafró. Þorskafli yrði árvisst stöðugur 500 þús. tonn. Yrði það gert með því að friða ungfisk og leyfa honum að að vaxa þar til hann yrði stór. Hafró lagði nú til 6% niðurskurð á þorskkvóta og er aflinn nú um helmingur af loforðinu góða og þörf á því að rifja upp söguna í ljósi reynslunnar.

Arthur Bogason skrifaði grein í sjómannadagsblað Brimfaxa í fyrra þar sem hann spyr um hvað hafa orðið um 500 þús. tonnin af þorski sem Hafró lofaði að unnt yrði að veiða árlega um aldur og ævi, yrði farið að þeirra ráðum. Arthur gaf mér góðfúslegt leyfi til að endurbirta þessa grein:

Hvar eru 500 þúsund tonnin?

Það fer varla fram hjá neinum sem fylgst hafa með málefnum sjávarútvegsins að Hafrannsóknastofnun lítur á verndun smáfisks sem eitt af lykilatriðum starfsemi sinnar. Á hverjum einasta degi eru lesnar tilkynningar í ríkisútvarpinu frá stofnuninni um skyndilokanir og nýverið skilaði nefnd, skipuð af sjávarútvegsráðherra, af sér skýrslu þar sem lagðar eru til stækkanir á svæðum þar sem smáfisks verður vart. Helst um að ræða svæði sem handfærabátar stunda veiðar, rétt eins og þær veiðar skipti máli í þessu sambandi.

Þessi heilagi bikar stofnunarinnar rekur uppruna sinn til 200 mílna útfærslu landhelginnar árið 1975. Þá var ein af megin röksemdunum fyrir hinni einhliða útfærslu gegndarlaust smáfiskadráp Breta allt upp í fjörusteina. Fáir andmæltu þessu á sínum tíma. Hið rökrétta hlyti að vera að geyma smáfiskinn í sjónum og veiða hann síðar. þ.e. sleppa að veiða.

Kvótakerfið var innleitt árið 1984 (til bráðabirgða, svo því sé haldið til haga). Fyrstu árin var það reyndar blanda af aflamarki og sóknarmarki. Ráðgjöf Hafró var 200 þúsund tonn af þorski fyrir árið 1984 – fyrsta „kvótaárið".

Ráðuneytið gaf á endanum út leyfi fyrir 243 þúsund tonnum en aflinn varð 284 þúsund tonn. Það hindraði stofnunina ekki í því að gefa út sömu ráðgjöf fyrir árið 1985 (200 þús. tonn), þrátt fyrir að veiðin hafi farið 42% framúr ráðgjöf ársins á undan. Raunar er það svo að ráðgjöf stofnunarinnar virtist elta aflann árið áður. Svo rammt kvað að þessu að á skrifstofu LS var fyrirbærið skýrt –„Eltilíkanið". Ekki varð vart mikilla undirtekta við þá gagnrýni, utan örfárra einstaklinga.

Árið 1988 rann upp og smáfiskamantran hafði þá verið kveðin linnulaust í einn og hálfan áratug.

Það er ekkert við það að athuga að skörpustu hnífarnir í skúffunni hafi verið Hafrannsóknastofnun í einu og öllu sammála. Á þessum árum var gefið út tímarit tvisvar á ári sem hét Sjávarfréttir. Þær voru gefnar út af sama fyrirtæki og gaf út Fiskifréttir, vandaðasta rit sem sjávarútvegurinn hefur búið að hérlendis – fyrr og síðar - og að mínu mati á heimsvísu.

Í 2. tbl. Sjávarfrétta 1988 var forsíðan lögð undir fyrirsögnina –„Græddur er geymdur þorskur". Hryggstykkið í þessu tölublaði er hversu gríðarlega þjóðin myndi græða á því að „vernda smáfiskinn". Messan hefst í ritstjórnargreininni. Mér er hreint djöfullega við að nefna hana fyrst til sögunnar, því þáverandi ritstjóri Fiskifrétta (og þar með Sjávarfrétta) er án nokkurs vafa besti blaðamaður sem ég átti samskipti við þau tæpu 30 ár sem ég gegndi formennsku Landssambands smábátaeigenda. En hann skrifaði þetta á sínum tíma í bestu trú. Hvort hann er enn sömu skoðunar veit ég ekkert um og skiptir í engu máli.

Í þessari ritstjórnargrein dregur hann saman það sem allt snerist um. Því er best að birta hana hér í fullri lengd:

–„Ein af röksemdum Íslendinga fyrir útfærslu fiskveiðilögsögunnar á sínum tíma var sú, að stöðva þyrfti gegndarlaust smáfiskadráp breskra togara á Íslandsmiðum. Ætla mætti, að eftir að Íslendingar fengu einir yfirráð yfir fiskimiðunum umhverfis landið hefði allt færst í betra horf í þessu efni. En er þá allt í góðu lagi núna? Varla, ef marka má ummæli forstjóra Hafrannsóknastofnunar, sem jafnar nýtingu þorskstofnsins nú við versta smafiskadráp Bretanna fyrir hálfum öðrum áratug við Ísland.

Samkvæmt útreikningi Hafrannsóknastofnunar sem birtur er hér í SJÁVARFRÉTTUM, gefur stór þorskárgangur (eins og t.d. 1983 og 1984 árgangarnir sem nú eru mest í veiðinni) af sér 100 þúsund tonnum meira, sé hann friðaður sem smafiskur, í stað þess að vera veiddur í þeim mæli sem nú stefnir í. Meðalárgangur þorsks gefur af sér tæp 90 þúsund tonnum meira, fái hann frið sem smáfiskur. Þá hefur Ragnar Árnason doktor í fiskihagfræði reiknað út fyrir SJÁVARFRÉTTIR fjárhagslegan ávinning af því að friða 3ja og 4ra ára þorsk. Kemst hann að þeirri niðurstöðu að með slíkri friðun megi auka árlegan þorskafla til frambúðar um 50-60 þúsund tonn og jafngildi aflaaukningin ríflega þremur milljörðum króna í aukinni þjóðarframleiðslu.

En hvers vegna er smáfiskurinn ekki friðaður, úr því ávinningurinn er svona mikill? Ætli svarsins sé ekki að leita í hugsunarhætti þjóðarinnar. Hún telur sig ekki hafa efni á að láta þessa auðlind í hafinu ávaxta sig sjálfa, jafnvel þegar ytri skilyrði í þjóðarbúinu eru hvað hagstæðust, hvað þá þegar harðnar á dalnum. Stjórnmálamenn koma og fara og þeir treysta sér ekki til að standa fyrir nauðsynlegum samdrætti í veiðum svo hægt sé að byggja upp þorskstofninn með langtímasjónarmið í huga.

Reynar draga sumir menn í efa að hægt sé að geyma fisk í sjó meðan hann sé að vaxa upp,- grípa þurfi hvern ugga þegar hann gefst. Þessir menn benda gjarnan á, máli sínu til stuðnings, að á árunum kringum 1980 hafi reynst mun meiri fiskur í sjónum en fiskifræðingar töldu. Þarna var um að ræða göngur frá Grænlandi sem fiskifræðingar gerðu ekki ráð fyrir,- sem reyndar sýnir að hægt er að geyma fisk í sjónum við Grænland með góðum árangri og því þá ekki við Ísland þar sem skilyrði eru mun betri?

Með friðun smáfisks vinnst tvennt. Annars vegar er fiskurinn veiddur stærri og hins vegar mun veiðin smám saman byggjast á fleiri árgöngum og sveiflur í afla frá ári til árs verða minni en árgangastærð gefur til kynna, eins og Jakob Jakobsson forstjóri Hafrannsóknastofnunar bendir á í viðtali hér í blaðinu. Þetta hefur í för með sér aukinn afla á sóknareiningu og minni tilkostnað við veiðarnar.

Þegar þetta er skrifað er Hafrannsóknastofnun að undirbúa tillögur sínar til stjórnvalda um hámarksafla á næsta ári. Fróðlegt verður að fylgjast með því hvaða afgreiðslu þær fá."

Pistillinn er kjarnyrtur og stærstu kanónurnar dregnar fram og hleypt af þeim: þáverandi forstjóri Hafró og þá- og núverandi fiskihagfræðingi Háskóla íslands. Það sorglega er að nú, rúmum 30 árum síðar hefur aldrei verið augljósara að það stendur ekki steinn yfir steini í þessum málflutningi. Enn dapurlega er að áhugaleysi fjölmiðla og stjórnmálamanna á því að kynna sér þessar staðreyndir er algert.

Loforðin um stóraukinn þorskafla voru endalaus. Hér er ráðgjöf Hafró fyrir árið 1981:

"Verði aflinn takmarkaður við 400 þús. tonn, fer þorskstofninn vaxandi næstu ár, einkum hrygningarstofninn, ef forsendur um stærðir árganga eru nærri réttu lagi.” "Hafrannsóknastofnunin leggur áherslu á, að þorskstofninn verði byggður enn frekar upp á næstu árum og veiðar því takmarkaðar á árinu 1981 við 400 þús. tonn.”

Aflinn á árinu 1981 varð 469 þúsund tonn. Hvað sem því leið, þá stendur þetta í 24. hefti Hafrannsóknastofnunar, gefið út árið 1982:

Hér eru tekin tvö dæmi, en þau eru margfalt fleiri. Það er engin ástæða til að efast um að mönnum gekk gott eitt til. Þeir trúðu því sem þeir settu fram. Dómur sögunnar er hinsvegar beiskur. Smáfiskaverndinni hefur svo sannarlega verið fylgt eftir. Risastórum svæðum hefur verið lokað á Íslandsmiðum í því augnamiði og hin síðari misseri er hamast við að loka svæðum þar sem fyrst og fremst handfærabátar drepa niður færi.

Aftur að Sjávarfréttum frá árinu 1988: Þar er að finna ítarlega umfjöllun undir fyrirsögninni:

„Milljarða ávinningur af friðun smáfisks!" Að vandlega íhuguðu máli komst ég að þeirri niðurstöðu að óhjákvæmilegt væri að endurrita textann í þessari stórmerkilegu umfjöllun, eins og í ritstjórnargreininni.

Svona hljómar boðskapurinn frá árinu 1988:

–„Er eitthvað vit í því að moka þorskinum upp smáum, þetta innan við tveggja kílóa þungum að meðaltali, þegar hægt er að geyma hann í sjónum í tvö til þrjú ár og fá þá helmingi þyngri fisk? Er þetta ekki svipað því að bændur myndu slátra lömbum sínum að vori í stað hausts? Eða er kannski ekki hægt að geyma fisk í sjó? Er sá fiskur sem ekki er veiddur þegar hann gefst, glataður að eilífu?"

Fiskifræðingar eru ekki í vafa um að hægt er að geyma fisk í sjónum með góðum árangri. En hversu mikill er fjárhagslegur ávinningur þjóðarbúsins að veiða fiskinn stærri en nú er gert?

SJÁVARFRÉTTIR báðu Ragnar Árnason dósent við Háskóla Íslands og doktor í fiskihagfræði að slá á þá tölu, en Ragnar hefur velt þessum málum nokkuð fyrir sér. Í stuttu máli telur Ragnar, að með því að friða þriggja og fjögurra ára þorsk í tvö ár megi auka árlegan þorskafla að jafnaði um 50-60 þúsund tonn að friðunartímabilinu loknu og það jafngildi þriggja milljarða króna ávinningi á ári hverju upp frá því. Þessi ályktun er byggð á ákveðnum forsendum sem í stórum dráttum má útskýra sem hér segir:

Nærri lætur að hver 10 þúsund tonn af þorski samsvari tæplega 600 milljónum króna í þjóðarframleiðslu á gildandi verðlagi (1988). Sé gert ráð fyrir að algjör friðun þriggja og fjögurra ára þorsks auki árlegan þorskafla til frambúðar um 55 þúsund tonn að jafnaði, samsvarar sú aflaaukning því ríflega þremur milljörðum króna í aukinni þjóðarframleiðslu, eins og áður sagði.

Þrátt fyrir þennan ávinning má ekki gleyma því, að friðun þriggja og fjögurra ára þorsks skilar ekki aflaaukningu fyrr en tveimur árum eftir að hún hefst. Í millitíðinni verður aflaminnkun, mest á fyrsta árinu. Ragnar telur, að miðað við núverandi sókn í smáfisk láti nærri, að friðun hans dragi úr þorskaflanum um 60-70 þúsund tonn á fyrsta árinu og e.t.v. 15-20 þúsund tonn á öðru áru. Á þriðja ári, þegar þorskur, sem hefði verið alfriðaður frá upphafi, kæmi inn í veiðina sem 5 ára fiskur, yrði hinsvegar varanleg aflaaukning upp á þetta 50-60 þúsund tonn árlega að jafnaði.

Friðun smáfisks má skoða sem hverja aðra fjárfestingu, segir Ragnar, og það er ljóst að sú aukning framtíðarafla, sem ofangreind friðun hefur í för með sér borgar upphaflegu fjáfestinguna margfalt til baka. Öðru máli gegnir um friðun 5 ára fisks að áliti Ragnars. Athuganir hans benda ekki til þess, að það sé þjóðhagslega hagkvæmt að friða 5 ára þorsk. „Nú ber að taka það skýrt fram segir Ragnar, „að auðvitað er ekki framkvæmanlegt að friða þriggja og fjögurra ára þorsk algjörlega. Smáfiskur er innan um stóran fisk á sömu miðunum og þá verður ekki komist hjá því að veiða einhvern smáfisk. Þessar tölur gefa hins vegar vísbendingu um ávinninginn af því að friða smáfisk. Besta leiðin til að vernda smáfiskinn er að draga úr heildarsókn.

Áfram er fabúlerað um gróðann af friðun smáfisksins og reiknað út hver hann er í tonnum talið. Þetta er orðrétt úr þeim vangaveltum:

–„Sé gert ráð fyrir stórum árgangi þorsks með 300 milljónum nýliða (eins og árgangarnir frá 1983 og 1984 eru), gefur hann af sér 551 þúsund tonn miðað við mikla verndun..en 437 þúsund tonnum miðað við það sóknarmynstur..sem nú stefnir í með mikilli smáfiskaveiði. Mismunurinn er 114 þúsund tonn. Sé hinsvegar miðað við meðalárgang sem telur um 230 milljónir nýliða, gefur hann 423 þúsund tonn miðað við mikla friðun..en 335 þúsund tonn miðað við núverandi sóknarmynstur. Mismunurinn er 88 þúsund tonn."

Allar þessar tölur eru stjarnfræðilega langt frá því sem leyft hefur verið að veiða til fjölda ára. Sé t.d. að því hugað að á þessum árum var smábátaflotinn að veiða 20-30 þúsund tonn af þorski og segjum sem svo að 10-15% aflans hafi verið smáfiskur, þá var hann að veiða á bilinu 2 - 4,5 þúsund tonn af smáfiski. Þetta er svo lágt hlutfall af heildaraflanum að það tekur því ekki að reikna það.

Engu að síður klingja í eyrum landsmanna dag hvern tilkynningar frá stofnuninni um skyndilokanir, að uppistöðu á handfæraveiðar. Í jólahefti Brimfaxa var sýnt fram á fáranleika þessa eltingarleiks við skakmenn Íslands, en ef eitthvað er, hefur stofnunin bætt í síðan þá.

Það er 31 ár síðan þessi grein birtist í Sjávarfréttum, grein sem endurspeglar þá stefnu sem mörkuð var og er enn keyrð af hörku, bæði af hendi stjórnvalda og Hafrannsóknastofnunar. Aldrei á öllum þessum árum, sem telja orðið að lágmarki 6-7 kynslóðir þorsks, hefur hin minnsta athugun farið fram á því hvort hún hafi skilað einhverjum árangri.

Á þessum tíma var ítrekað hamrað á því að ef ráðum Hafró yrði hlýtt, gæti þjóðin átt von á hámarks afrakstri þorskstofnsins, sem stofnunin mat sjálf að væri 500 – 550 þúsund tonn. (Sjá skýrslu Sigfúsar Shopka 1996, Fjölrit Hafró nr. 133). Það vantar lítið uppá að stofnuninni hafi verið hlýtt: til margra ára hefur þorskaflinn verið mjög nálægt ráðgjöfinni og látlausar skyndilokanir undanfarin ár bera því rækilegt vitni. Árangurinn? Leyfilegur heildarafli á yfirstandandi fiskveiðiári er á svipuðu róli og árið 1984, þegar kvótakerfið var innleitt. Staðreyndin er sú að öll smáfiskafriðunin og svokallað hrygningarstopp (sem er hinn heilagi kaleikur stofnunarinnar) hafa nákvæmlega engu skilað í auknum aflaheimildum.

Það er löngu kominn tími til að stjórnvöld grípi her inní og fari að krefjast svara. Í raun tel ég að stofna þurfi opinbera rannsóknarnefnd vísindamanna og leikmanna (sem eru oft á pari við vísindamenn, hafandi starfað á vettvangi til áratuga) sem hafa engin tengsl við það ferli sem ráðgjöf Hafró er föst í og fer á sjálfstýringu í gegnum ráðuneyti og Alþingi.

Stjórnmálamenn eiga hér sína sök. Hræðslan við að andmæla vísindamönnum hefur þaggað niður í mörgum (ég þekki dæmi, alltof mörg) vel meinandi stjórnmálamönnum. Jafnframt er sláandi hvernig jafnvel öflugustu blaða- og fréttamenn þjóðarinnar virðast hafa ákveðið að skauta framhjá gagnrýninni umfjöllun á vinnubrögð Hafró.

Miðað við fjölmargar yfirlýsingar Hafrannsóknastofnunar hér á árum áður um afrakstur þorskstofnsins, væri farið að hennar tillögum, og þess sem blasað hefur við til fjölmargra ára, er ljóst að útreikningar og aðferðir stofnunarinnar hafa mistekist hrapallega.

Svo illa, að hægt er að reikna tekjutap þjóðarbúsins í hundruðum milljarða króna frá árinu 1984. Ekki þremur milljörðum króna á ári í gróða, eins og Ragnar Árnason reiknaði.

Ég er nokkuð viss um að það fríspil sem Hafró hefur haft á hendi í áratugi, er dýrasta vísindatilraun sögunnar hjá nokkurri þjóð og þarf þar ekki að nota höfðatölu í því sambandi.

Það væri eitthvað sagt ef framkvæmdastjóri stórfyrirtækis gæfi út slíka framtíðarsýn og útkoman yrði svo í þessum dúr.

Arthur Bogason, Brimfaxi sjómannadagsblað 2019

Nú þarf að veiða meiri fisk

Kreppan mun að öllum líkindum dýpka með haustinu. Ríður því á að auka framleiðslu til að afla þjóðinni gjaldeyris. Löngum voru sjávarafurðir verðmætasti útflutningurinn en síðustu ár hefur ferðaþjónusta orðið sífellt mikilvægari í gjaldeyrisöflun þjóðarinnar. En hún er horfin, hvarf eins og dögg fyrir sólu á einni nóttu. Nú þarf að veiða meiri fisk og fyrsta skrefið er að gefa handfæraveiðar alveg frjálsar.

Sjávarauðlindin með fiskinum er enn á sínum stað en hún hefur gengið í gegn um hremmingar aðallega vegna niðurskurðar í nafni uppbyggingar fiskstofna og misskiptingar, þar sem sífellt meiri hluti aflans hefur færst til stórútgerða á kostnað þeirra smærri og sjávarþorpa landsins. Þá virðist það vera keppikefli kvótahafa að halda afla niðri, mynda skorststöðu, sem hækkar fiskverð og leiguverð á kvóta.

Niðurstöður úr nýförnu togararalli sýna að þorskstofninn fer hraðminnkandi en vísitala þorsks mældist nú um 25% lægri en í fyrra og um 50% lægri en hún var 2017. Þar sem ráðgjöf um leyfilega veiði byggir á að veidd séu 20% stofnsins er næsta víst að aflaheimildir í þorski muni fara úr 260 þús. tonnum í um 200 þús. tonn, minnka um 60 þús. tonn, beiti Hafró ekki einhverjum reiknibrellum til að fegra myndina um árangur sinn í uppbyggingu fiskstofna.

Þar sem nú er bæði sölutregða og verðfall á fiskafurðum, var gefin út reglugerð þar sem heimilt verður að færa  25% af kvóta núverandi fiskveiðiárs yfir á næsta ár. Ef allir nýta sér það þá verður  einungis 15% sókn í þorsk á þessu fiskveiðiári. Næsta ár, þegar geymslunýtingin bætist við, hækkar veiðihlutfallið í 30% og verður enn hærra ef aflaheimildir verða minnkaðar núna, eins og margt bendir til. Veiðihlutfallið fer jafnvel í 30%. Auk þess rýrnar fiskur við geymslu í sjó eins og dæmin sanna. Það verður úr vöndu að ráða fyrir Hafróið ef þessi staða kemur upp?

Þessi stefna um fast veiðihlutfall í síbreytilegu umhverfi, friðun smáfiskjar, hrygningarstopp og hvað þetta nú allt heitir hefur beðið algjört skipbrot. Þetta eru allir búnir að sjá nema ráðamenn þjóðarinnar, sem leyfa Hafró að dandalast áfram í vitleysunni afskiptalaust. Síðasti skandallinn er stóra grásleppumálið, þar sem menn voru skikkaðir til að taka upp veiðarfæri í bullandi fiskgegnd og sjómenn á vestanverðu landinu komust ekki einu sinni á sjó. Til grundvallar "stofnmati" var afli í botntroll í togararalli en grásleppa og rauðmagi eru uppsjávarfiskar og eru útbreiddir um allt N- Atlantshaf.

Þegar vegferðin undir þeirra stjórn hófst var lofað 500 þús. tonna stöðugum árlegum afla þorsks en nú fer hann líklega niður fyrir 200 þús. tonn. Í hverra þágu eru ráðamenn okkar að vinna, sem trúa blint á "vísindamenn" eða réttara sagt láta þá plata sig endalaust?

Grein úr Morgunblaðinu 9. júní 2020

Hér má svo afleiðingu af uppbyggingu hrygningarstofns, sjálfsát eða kannibalisma.

Humarraunir Hafró. - Um árangurslausa stjórnun humarveiða

Þessi grein birtist í Bændablaðinu 19. desember 2019. Ekki hef ég heyrt nein viðbrögð frá Hafró, enda eru þeir ekki vanir að taka við ábendingum utan frá. Þeir gáfu svo út 214 tonna kvóta 22. janúar s.l. og bönnuðu jafnframt allar veiðar í Jökuldjúpi og Lónsdýpi "til verndar uppvaxandi smáhumri".

Í Bændablaðinu 24 október s.l. var grein  sem hét "Ráðgátan um humarstofninn"

Sagt var frá því að humarstofninn væri í dýpstu lægð frá því að veiðar á humri hófust fyrir rúmum 60 árum, en nýliðunarbrestur hefur verið sl. 9 ár. Veiðar séu að mestu bannaðar og miðist nú við s.k. könnunarveiðar til að fylgjast með ástandi stofnsins.

Þar er Jónas Páll Jónasson fiskifræðingur á Hafró, sem stýrir rannsóknum á humarstofninum, spurður að því hvers vegna sé svo illa komið fyrir humarstofninum.

"Stutta svarið er að við höfum ekki skýringu á því hvað veldur" segir Jónas.

Ljótt er ef satt er, sérfræðingurinn sem stýrir veiðum, nýtingu og rannsóknum á humri veit ekkert hvaða þættir hafa áhrif á stofninn, sem hann er ábyrgur fyrir.

En hann fer þá leið að giska á ýmslegt sem gæti valdið því að nýliðun, endurnýjun stofnsins, hafi brugðist:

1. Makríllinn varla sökudólgurinn, segir hann, nýliðunarbresturinn hófst ekki fyrr en 2005

2. Breyttar umhverfisaðstæður líkleg skýring, en frekari rannsóknir þurfi til, athuga þurfi hvort frumframleiðslan hafi verið seinna á ferðinni með því að skoða gervihnattagögn.
Þá kunni hærra hitastig kunni að hafa áhrif á þroskunarferli eggjanna. Þá þurfi að vakta fyrstu skeiðin á þroskunarferli humarsins betur.

Það vekur athygli mína að hann minnist ekkert á þær hættur sem humarinn þarf að forðast. Annað er sjálfrán eða sjálfát þar sem stór humar étur smærri humar. Hitt er afrán, þar sem aðalóvinurinn er þorskur. Varðandi hitastig sjávar má benda á að það hefur verið stöðugt eða lítllega lækkandi frá 2003 skv. mælingadufli við Vestmannaeyjar. 

Sjálfát humars
Vatnahumar (Astacus) er náskyldur leturhumri (Neprops) og þar sem hann er ræktaður verður hver og einn að vera í sérstöku búri á stærð við eldspýtustokk til að koma í veg fyrir að þeir éti hver annan.  Ungarnir leita skjóls undir skildi kvendýrsins annars étur karlinn þá. En eftir um 30 daga verða þeir að flýja því annars étur mamman þá.
Vatnahumarinn er næturdýr, hann fer á kreik út úr holu sinni þegar rökkvar til að forðast að verða rándýrum að bráð. Hann er í mestri hættu að verða étinn þegar hann skiptir um skel. En hann fer út úr holunni á daginn til skelskipta því hann metur það svo að það sé öruggara að vera á ferðinni þegar aðrir humrar eru í holum sínum og taka frekar áhættuna á að vera étinn af fiskum.

Alþekkt er frá Skotlandi og Írlandi að humar étur undan sér. Tilraunir með að friða svæði í þeim tilgangi að stækka stofninn hafa reynst afar illa. Þegar svæði voru opnuð aftur eftir nokkurra ára friðun gripu menn í tómt, einungis veiddust nokkrir stórir humrar. Þar hafa menn lært að miðin þurfa stöðuga áníðslu til að hindra sjálfát en þessi mikla sókn leiðir auðvitað til þess að humarinn er almennt smærri en menn velja að sjálfsögðu marga smærri en örfáa stærri.

Hér á Íslandi er brugðist við samdrætti í humarstofninum með því að draga úr sókn, sem er rangt sé það rétt að humarinn éti undan sér. Ekki eru gerðar neinar tilraunir með mismunandi veiðiálag á mismunandi svæðum til að kanna hvort betra sé að minnka eða auka sókn. Litið er á humarstofninn sem eitt mengi þó veiðisvæðin séu dreifð. 

Afrán
Alþekkt er meðal sjómanna að þorskur sem veiðist á humarslóð er að éta humar og oft er það hans aðalfæða. Þar sem stefnan hefur verið að byggja upp þorskstofninn með friðun hefur verið mikið unnið að því að hanna veiðarfæri sem skilja þorsk frá öðrum afla. Þetta á við bæði um rækju og humarveiðar.
Reynslan í Noregi eftir að farið var að setja fiskskiljur í rækjutroll var að við það minnkuðu tekjur sjómanna um þriðjung vegna þess að þá hvarf meðafli af fiski sem gaf þessar tekjur. Þegar frá leið minnkaði rækjuaflinn og þar með tekjur sjómanna. Ástæðan fyrir minnkuðum rækjuafla var að hætt var að fjarlægja átvaglið, fiskinn, sem var að djöflast í rækjunni.

Hafró hóf athuganir á afráni ýsu og þorsks 2008 en þá var farið að greina magainnihald þorsks og ýsu sem veiddist í humarleiðöngrum stofnunarinnar. Nokkuð seint í rassinn gripið að margra mati, enda sjómenn búnir að vita lengi að oft var þorskurinn fullur af humri. Auk þess höfðu rannsóknir erlendis í Írska hafi og Norðursjó sýnt að þorskur át mikið af humri. Ein rannsókn við Ísland 2001/2002 hafði sýnt að afrán þorsks á humri var töluvert.
Niðurstaða þessar rannsóknar Hafró var í stuttu máli sú að afránsvísitalan benti til þess að afrán á humri hafi verið töluvert  árin 2009 til 2010 en lækkað eftir það.
Athygli vekur að ekkert er minnst á hvaða stærðir humars voru í þorskmögunum, ef menn voru að leita skýringa á slakri nýliðum humars, en etv. voru þeir ekkert að hugsa út í það.

Það hefur lengi verið stefna Hafró að byggja upp þorskstofninn með friðun. Sóknarþunga í þorsk hefur verið breytt úr 35-40% árin 1981- 93 í að vera undir 20% s.l. 10 ár. Hrygningarstofn þorsks var fram undir síðustu aldamót tæp 200 þús. tonn er nú kominn í sögulegt hámark, 650 þús tonn, sem er rúm þreföldun á 10 árum. Þá hefur hlutfallslega verið veitt minna á vertíð en áður, því útgerðarmenn vilja heldur veiða þann kvóta sem þeim er úthlutað utan vertíðar, þegar fiskverð er hærra.
Ætla má að vertíðarþorskur eftir hrygningu sé sá sem mest étur af humri og að át þorsks á humri sé í réttu hlutfalli við stærð hrygningarstofnsins.

Hrygningarstofn þorsks (rauða línan) hefur rúmlega þrefaldast á rúmum áratug en nýliðun stendur í stað. Fæðuþörf stofnsins hefur aukist að sama skapi og ekki ólíklegt að hann hafi lagst á humarinn enda eru eru hrygningarstöðvar þorsksins og uppvaxtarsvæði humarsins á svipuðum slóðum

Ein kennisetning Hafró er að stór hrygningarstofns þorska auki nýliðun. Reynslan sýnir að það er ekki rétt, nýliðun þorsks hefur verið léleg í rúm 15 ár, líklega vegna þess að þorskurinn étur undan sér. Þessi minnkaða sókn í þorskstofninn hefur ekki eingöngu verið aflatap í þorski heldur einnig í öðrum tegundum fiska rækju og humri. Engin breyting á þessari stefnu er í sjónmáli þó gögn um skaðsemi hennar hrannist upp. 

Minnkuð sókn og veljandi veiðarfæri 

Sókn í humar hefur minnkað mikið og er nú svo komið að eingöngu eru stundaðar s.k. könnunarveiðar.
Á áttunda áratugnum stunduðu 158 bátar veiðarnar, en settar voru strangari reglur um veiðarnar með ákveðnum hámarksafla, sem var 3000 tonn 1973 og 2000 tonn 1974 auk þess sem bátarnir voru bundnir hámarksstærð. 1976-2013 var ársaflinn 1400-2700 tonn en minnkaði svo hratt. Bátum hefur mjög fækkað, nú eru 18 skráðir með kvóta, auk þess hafa veiðarfæri verið þróuð til að minnka meðafla af fiski, velja úr stærri humarinn og vernda þann smáa.

Legggluggi með 200 mm möskvastærð hefur um langa hríð verið lögboðinn við veiðar á humri í botnvörpu og þjónar þeim tilgangi að hleypa út smáfiski. Rannsóknir 2009 leiddu í ljós að með því að nota stórriðið yfirbyrði mátti ná enn betri árangri í að hleypa út smáfiski, jafnframt því sem tilraunavarpan veiddi hlutfallslega minna af smáhumri.

Það er klassískt verklag Hafróa innan Alþjóða hafrannsóknastofnunarinnar, ICES, er að reyna að stækka stofna með friðun, og vernda ungviði, með því að velja stærstu dýrin. Það hefur vægast sagt gefist illa en þrátt fyrir mikla faglega gagnrýni er haldið sama striki.

 

"Hlýnun sjávar" er afsökun fyrir öllu sem menn vita ekki.

Sérfræðingur Hafró í loðnumálum sagði nú í hádegisfréttum að loðnan hefði breytt göngumynstri og hrygningartíma vegna hækkandi sjávarhita. Hvar er sjávarhita að hækka og síðan hvenær? Allar mælingar sýna að hiti sjávar hefur farið lækkandi frá 2003. Hann bætti líka við að þeir hefðu trassað að rannsaska hrygningartíma, hrygningarstaði og afkomu seiða eftir hrygningu. Merkilegt, ég vissi ekki betur en að í öllum leiðöngrum eru tekin átusýni með reglulegu millibili og þegar ég var á sjó með rannsóknaskipum fyrir 50 árum voru fisklirfur veiddar í svokallaða doktora, átufangara sem dregnir voru á miklum hraða. Kannski eru menn á tölvuöld hættir að vinna úr líffræðigögnum?

Skoðum nokkur dæmi um sjávarhita, fengin úr gagnagrunni - Hafró.

Hér er sjávarhiti við Grímsey 1987-2020.

Þar er áberandi samfelld kólnun frá 2003.

 

 

 

 

 

 

Hér eru hitamælingar á bauju við Vestmannaeyjar.Þar hefur meðalhitinn verið að lækka sl. 10 ár. 

 

Svo er hér sá samanburður sem oftast er notaður en það er hitastig að vori á 50 m dýpi á Siglufjarðarsniði, rauða línan. Ekki er að sjá að hiti nú sé eitthvað meiri en hann var á góðu loðnuárunum 1980-90.

Ef menn ætla að skýra allar breytingar í sjónum út frá hækkandi hitastigi verða þeir að sýna gögn máli sínu til stuðnings eða þá hætta að nota þessi "rök".  

Ekkert verður úr loðnuvertíð - aftur

Þá er loðnuleit lokið og ljóst að engin verður vertíðin. Fyrsta mæling í janúar gaf 64 þús. tonn, önnur mæling í byrjun febrúar gaf 250 þús. tonn svo menn fylltust bjartsýni og fóru aftur til að mæla meira. Sú einkennilega frétt birtist í gær að menn væru að athug hvort það sem mældist í þessum síðasta túr væri "gömul", eða "ný" loðna, sem væri þá viðbót. Mér er hulið hvernig menn fara að því að finna það út.

Í dag kom svo skellurinn, minna mældist nú en áður hafði mælst. Hluti loðnunnar hefur því "týnst". Mikil vísindi þessar mælingar, en hafið er stórt eins og einhver sagði.

Í tilefni þessa þykir mér rétt að fara yfir lífsferill hennar í stórum dráttum:

Hún hrygnir í febrúar-mars með allri suður ströndinni, vestur um til Breiðafjarðar og stundum enn norðar. Loðnan, sem gengur á hrygningarstöðvarnar er að koma þangað í fyrsta sinn, hefur aðeins komið þar áður sem hrogn í búk móður sinnar. Eitt af undrum náttúrunnar.

Þó loðnan sé smá eru um 25-40 þúsund hrogn í hverri hrygni, miðað við 5-10 þús. í laxi t.d. Hún límir hrognin við botninn og þau klekjast á nokkrum vikum. Þau leita upp í sjó og lifa þar á svifi í 1-2 mánuði og berast á meðan með straumi réttsælis í kring um landið. Seiðin lifa á grunnsævi fyrstu tvö sumrin. Þá ganga þau norður, burtu af landgrunninu, í ætisleit. Þá hverfa þau af matarborði þorsksins og það er ekki fyrr en þau koma til baka rúmu ári síðar og ganga til hrygningar að hann sér þau aftur, og þá aðallega við austur- og suðurströndina.

Loðnan er oft aðalfæða þorsksins en hann lifir aðallega á 1 og 2 ára loðnu og stjórnar því hve margar komast í ætisgönguna norður í Dumbshaf.

Það er því þorskurinn, sem með áti sínu á ungloðnu skammtar hversu mikið gengur til hrygningar og þar með veiðistofninn. Sé mikið af þorski gengur hann nærri ungloðnunni og komandi loðnuvertíð verður léleg.

Það er því mikið til í þeirri fullyrðingu að með því að veiða meira af þorski getum við líka veitt meiri loðnu. Margir halda að flottrollsveiðar eigi þátt í hve lítið er af loðnu nú sem stendur. En slíkar veiðar hafa auðvitað engin áhrif á hve mikið finnst af loðnu áður en veiðar hefjast. Loðnan drepst öll eftir hrygningu svo ekki er unnt að geyma hana milli vertíða, frekar en laxinn í ánum, sem drepst 95% eftir hrygningu.

 

 

Gönguleiðir loðnunnar fyrir 2001. Hrygningarsvæðið er rautt, blátt er uppeldissvæði ungloðnu og grænt er uppeldissvæði fullorðnu loðnunnar. Grænar örvar sýna gönguleiðir loðnu í fæðuleit, bláar sýna hana á heimleiðinni. Bláu örvarnar breytast í rauðar þegar hún gengur austur með norðurströndinni (Skv. H.V. 2002).

 

Færeyskir fiskifræðingar missa af lestinni -einu sinni enn

Birt í jólablaði Brimfaxa, tímariti Landssambands smábátaeigenda 2. tbl 2019

Það hefur verið- landburður af þorski og ýsu í Færeyjum sl 2 ár, en heildaraflinn er ekki mikill vegna þess að flotinn hefur minnkað um helming sl. 10 ár og fiskidögum fækkað úr 40 þús. í 16 þús. Þessa dagana er ástandið við Færeyjar í hæsta máta óvenjulegt og ótrúlegt.

Með haustinu fór mikið af þorski að ganga inn á grunnslóðina, inn í firðina og upp að bryggjum til að leita að mat. Stór torfa af grindhoruðum þorski var mynduð við bryggjuna í Sörvogi og bátar fylltu sig í höfninni í Vestmanna. Gömul hjón fóru út á árabát í Kollafirði og fylltu bátinn af þokkalegum fiski en í maga hans var smáfiskur öldósir og rottur.

En krókabátarnir undir 15 tonnum eru búnir með dagana sína og liggja bundnir við bryggju, fram á næsta ár, fari svo fram sem horfir.

Þetta á sér nokkra forsögu: Fyrst má telja að ég flutti erindi á ráðstefnu í Runavík í Færeyjum haustið 2016 og rakti þá m.a. hvernig þorskurinn hefði fallið úr hungri vegna vanveiði frá árinu 2003. Þá hélt yfirsérfræðingurinn á Fiskirannsóknastofunni því fram að þorskstofninn við Færeyjar hefði aldrei í sögunni verið minni en einmitt þetta ráðstefnuhaust.

Í júni 2017 þegar ráðgjöfin kom frá sérfræðingunum um veiðar 2018 höfðu línu- og færabátar verið í mokfiski í lengri tíma. Ráðgjöfin var ekki bjartsýn en þar sagði m.a.

"Ýsustofninn hefur aldrei verið minni en nú en vísbending er um að 2015 árgangurinn sé sæmilegur og að 2016 árgangurinn góður. Ef smáýsan fær að bætast við stofninn fer stofninn vonandi vaxandi næsta ár. Þorskstofninn er einnig slakur og verið í lágmarki frá 2005. Nýliðun hefur heldur lagast og 2016 árgangurinn er heldur betri en þeir á undan en mælist þó undir meðaltali og horfur ekki góðar. Mælt er með því að dregið verði úr sókn"

Í ráðgjöfinni ári seinna, fyrir árið 2019, sagði að eftir margra ára lélega nýliðun í þorski og ýsu væri kominn viðsnúningur. Nýliðun hefði batnað og mælingar sýndu að 2016 árgangar beggja tegunda væru yfir meðallagi og 2017 árgangar væru vel yfir meðallagi og stofnarnir væru í vexti. Fæðuástand hefði verið sérlega gott árið 2017 og fiskurinn vel haldinn af sandsíli. Árið 2018 var síli í fiskmögum fram eftir vori en minnkaði svo mikið í ágúst. Sílaskorturinn veldur því að fiskurinn fer að taka betur á krókinn en þegar hann hafði nóg að éta segja fiskifræðingarnir.

Þarna hefði nú einhver mátt fara að hugsa sinn gang, sílið upp étið. En svo var ekki því í ráðgjöfinni sagði að það bæri að draga úr sókn, fækka fiskidögum enda hefðu þeir ekki allir verið notaðir en það var á tíma fiskleysis þegar tók því ekki að fara á sjó. Þetta þýddi 40% niðurskurð.

Auk þess leggja þeir til að dögum verði fækkað 2019 um 30% hjá öllum skipaflokkum miðað við árin 16/17 og er það rökstutt þannig að aflabrögðin verði betri á önglaveiðum vegna þess að fiskurinn sé hungraður eftir að sandsílastofninn sé nær horfinn (upp étinn, aths. höfundar). Og til þess að vernda uppvaxandi ungviði þorsks og ýsu er lagt til að vernda smáfiskaslóðir. Þá þarf varla fram að lagt er til bann við þorskveiðum á Færeyjabanka eins og sl. 20 ár þó nóg sé þar af öðrum tegundum, og vitað að botninn er teppalagður með skötu.

Ekki er laust við að kalt vatn renni niður eftir bakinu á manni við svona ráðgjöf og er þó höfundur ýmsu vanur í þeim efnum. Sprenging í nýliðun 2 ár í röð enda fæðuástan gott, sandsílið étið upp af ört vaxandi fiskstofnum á rúmu ári og fiskurinn orðinn hungraður, þá skal draga saman sóknina og friða smáfisk!

Og skellurinn kom strax árið eftir því eftir ralltúrinn í ágúst sl. sagði:

Niðurstöður úr ágústrallinu benda til þess að hin mikla þorsk- og ýsugegnd hafi snúist við og stofnarnir séu á niðurleið þó mikið sé af báðum tegundum. Það jákvæða er að mikið er af smáþorski. Færðrannsóknir sýndu að mjög lítið var af sandsíli og krabbadýrum við botn. Vegna þessa voru bæði þorskur og ýsa mjög horuð. Þorskur á venjulegri línuslóð var jafn horaður og hann var árið 2003, sem var versta holdafarið síðan mælingar hófust árið 1996. Þetta er aðal ástæðan fyrir góðum línuafla þorsks því þorskur tekur beituna vel þegar hin náttúrulega fæða bregst (er upp étin, aths. höfundar).

Ég man vel eftir árinu 2003. Þá var ég við ráðgjöf í Færeyjum, sá hvað þorskurinn var orðinn horaður og lagði því til 15% sóknaraukningu, þorði ekki að fara hærra.

Sagði að minnkandi þorskveiði væri ekki vegna ofveiði, eins og haldið var fram af færeysku Fiskirannsóknastofunni og ICES, heldur væri um að kenna hungri, veiðarnar hefðu ekki náð að halda aftur af fjölgun stofnsins og hann væri að éta sig út á gaddinn. Það var ekki farið eftir ráði mínu og afleiðingin varð 12 ára niðursveifla.

Núna eru fræðingar og stjórnmálamenn búnir að gera þetta aftur. Þorskurinn er að drepast úr hungri og það er eins víst og nótt fylgir degi að stofninn hrynur. Fyrir þessa vitleysu fiskifræðinganna tapast milljarða afli með öllu sem því fylgir. Litlar líkur eru á að þeim verði hegnt fyrir þetta, til þess eru stjórnmálamenn of miklir aumingar. En reyndar stendur til að verðlauna þá með nýju rannsóknaskipi!

Léleg laxagengd 2019 og mögulegar skýringar.

Laxagengd var með minnsta móti þetta sumar. Ekki bætti úr skák að ekki kom dropi úr lofti S-og V-lands í margar vikur og ár allt að því þornuðu upp. Þessi lélega laxagegnd hafði nú gert boð á undan sér því ég sá ástæðu til að skrifaeftirfarandi í rannsóknaskýrslu um Leirvogsá haustið 2017:

"Veturinn einkenndist af miklu vatnafari. Ekki er vatnsmælir í Leirvogsá en gögn úr Elliðaám og Korpu sýna þetta. Mikið fannst af smáseiðum en lítill efniviður fannst í gönguseiði ársins 2018, sem eiga að skila sér 2019".

Nánar sagði í skýrslunni: Mikið vatn var í ám SV lands veturinn 2016 og langt fram eftir vori 2017. Ár voru auðar og hefur þetta væntanlega kostað mikla orku fyrir seiðin í ánum. Rennslið í Elliðaám var 15 m³ mest allan veturinn og hitinn 3-4 °C. Rennsli í Hólmsá við Gunnarshólma var lengstum 6- 8 m³ en í venjulegu árferði er það 1-3 m³ að vetri til. Mikið fannst af sumargömlum og eins árs seiðum í Leirvogsá, en einungis eitt 2 ára seiði. Sé þetta marktækt verður lítið um gönguseiði, sem fara munu út vorið 2018. Líklega stafa þessi afföll á stórum seiðum af hinu óvenjulega vatnafari veturinn 2016-17, mjög mikið vatn og "hlý" íslaus á. Þá þurfa seiðin að eyða mikilli orku. Besta vetrarástandið eru frostavetur þar sem lítið þarf þá að hafa fyrir lífinu undir ísnum. Gera má ráð fyrir þessi óvenjulegi vetur hafi einnig leitt til affalla á verðandi gönguseiðum vorið 2017.

Þetta er einn þáttur í skýringunni en fleira getur komið til. Í hafbeitaránum, Rangánum og Breiðdalsá, sem eru óháðar náttúrulegri framleiðslu, féll aflinn einnig mikið. Hér liggur makríllinn undir grun en hann bæði étur og afétur laxaseiði.

Hafró hafði aðrar skýringar:

1. Þeir sögðu að hrygningarárgangur 2014, sem gaf klakið 2015, hafi verið mjög lítill og seiðaárgangurinn alltaf mælst lítill. Þessi lax á að ganga sem smálax í sumar. Mælingar á stofninum, sem nú á að bera uppi veiðina á Vesturlandi hafi aldrei gefið tilefni til bjartsýni með veiðina í ár fullyrðir Hafró.

2. Þessu til viðbótar hafi vorið (2018) verið kalt og það hafi áhrif á afkomuna.

Hafró sá svo ástæðu til þess að senda út eftirfarandi áskorun til veiðifélaga og stangveiðimanna í júlí:

"Miðað við núverandi aðstæður er ljóst að hrygningarstofnar haustsins verða með minnsta móti og hvetur Hafrannsóknastofnun veiðimenn og veiðiréttarhafa til að gæta hófs við veiðar og sleppa sem allra flestum löxum sem veiðast til að hrygningarstofn haustsins verði sem stærstur. Annars er hætta á að sá seiðaárgangur sem undan þeim kemur verði einnig smár og veiðiþol laxastofna minnki enn frekar."

Þessar tilgátur Hafró standast ekki skoðun.

Stofnunin sagði að hrygningarstofn 2014 hafi verið það lítill að hann hafi valdið seiðaskorti en birti engin gögn máli sínu til stuðnings. Ég stundaði rannsóknir í 3 ám V- og NV- lands á árunum 2012-17. Ekki varð þar vart við neinn skort seiða úr klaki 2015 (0+) eða eins árs seiða árið 2016 (1+).

Hér má sjá niðurstöður seiðamælinga í Laxá á Ásum, Leirvogsá og Haffjarðará 2012-2017. Bláa línan sýnir niðurstöður árgangsins sem lagður var sem hrogn í lélega laxveiðiárinu 2014. Sýndur er fjöldi veiddra 0+ seiða/ 100 m² og fjölda 1+ seiða árið eftir. Ekki er nokkur leið að sjá að sjá að 2015 árgangurinn sé eftirbátur annarra árganga. Þá ber þess að gæta að vorið 2015 var mjög kalt, en þá koma 0+ seiðin seinna upp úr mölinni og mælast því færri en í eðlilegu árferði.

Kalt vor?

Sérfræðingur Hafró sagði að vorið (2018) hefði verið kalt og það hefði haft áhrif á afkomuna. Mælikvarði kalds vors er hitinn í ánum. Síritandi hitamælir í Leirvogsá sýndi að hitinn var óvenju hár í apríl. Maí hitinn var svipaður og í meðalári og fór ekki að lækka fyrr en 1-2 viku í júní en þá hafa seiðin tekið út sinn gönguþroska og flest farin til sjávar. Í Laxá á Ásum var hitinn svipaður og 2016 en hærri en kalda árið 2015. Þar fór ekki að kólna fyrr en þriðju viku í júní, þá eru seiðin flest gengin til sjávar. Tilgátan um að kalt vor hafi valdið tjóni stenst því ekki skoðun og er að mínu mati röng.

 

 

Vikulegur meðalhiti í Leirvogsá 2016-2018. Apríl var óvenju hlýr maí eðlilegur en svo fór að kólna viku af júní vegna úrkomu og sólarleysis. 

 

 

 

 

 

 

Vikulegur meðalhiti í Laxá á Ásum 2015, 2016 og 2018. Maí er kaldari en hann var 2016 en hlýrri en hann var 2015. Ekki fór að kólna fyrr en þriðju viku í júní en þá eru seiðin gengin úr ánum.

 

Stækka hrygningarstofninn?

Tilmælin um að sleppa sem mestu af fiski til að hrygningarstofninn verði sem stærstur bera merki um vanþekkingu og þau trúarbrögð að fleiri hrogn gefi meiri nýliðun.

Sýnt hefur verið fram á að hæfileg hrygning gefur betri árangur en of mikil hrygning. Þetta skýrist af því að þegar of mikið er af seiðum verður mikil samkeppni sem veldur hægum vexti og miklum afföllum. Einn mælikvarði á stærð hrygningarstofnsins er lengd 0 grúppu seiða, og reyndar fleiri aldursflokka, að hausti.

Vöxtur er þéttleikaháður og stærð seiða að hausti er því mælikvarði á stærð hrygningarstofnsins. Þegar vart verður við nýklakin seiði í júlí (S-lands) eru þau um 3 cm en þau vaxa hægt og í flestum ám ná þau varla 4 cm fyrir haustið.

Í Leirvogsá er meðallengd 0+ seiða á fiskgenga hlutanum fyrir neðan Tröllafoss 3.7 cm og 0.5 g. Þar er hrygningarstofninn á að giska 10-15 hrygnur/km.

Ofan við Tröllafoss var sleppt 11 hrygnum í fyrra og 7 hrygnum í hitteðfyrra á 3 km kafla. Það svarar til 2-3 hrygna/km. Þar eru 0+ seiðin 5.4 cm og 1.5 g, þrisvar sinnum þyngri en á fiskgenga hlutanum fyrir neðan fossinn. Fjöldi seiða á botnflöt var svipaður ofan og neðan við Tröllafoss, 50-200 seiði /100 m², en lífþyngd meiri ofan fossins vegna þess að seiðin voru miklu stærri.

Trúarbrögð í veiðiráðgjöf

Veiðisókn í laxveiðiám hefur minnkað mjög mikið frá því sem hún var fyrir 15-20 árum. Maðkaveiði hefur víðast verið lögð af, en menn muna enn þann tíma þegar eftirsókn var að komast í veiði eftir fluguveiðitíma útlendinga. Þá komu iðulega 3-400 laxa holl og engu var sleppt. Nú er um og yfir 80% laxa sleppt, og öllum sem eru stærri en 70 cm. Vekur það upp þá spurningu hvort öll þessi friðun í nafni laxaræktar sé ekki að valda því að veiðin fari minnkandi. Víst er að þar sem mestu er sleppt eykst ekki veiðin þótt laxar séu "veiddir" oftar en einu sinni.

En veiðiráðgjafarnir á Hafró eru ekki að huga að þessu. Þeir eru alveg fastir í trúarbrögðunum, veiða minna núna til að geta veitt meira seinna.

 

Opið bréf til sjávarútvegsráðherra frá Sveinbirni Jónssyni. Grein úr Morgunblaðinu 2. júlí 2019

Sjávarútvegsráðherra vill svör frá vísindamönnum um hvað tefji uppbyggingu fiskistofna við Ísland. Hann telur vænlegt að leita til manna sem hafa fengið að ráða einu og öllu um nýtingu fiskistofna við Ísland í um þrjá áratugi. Hann telur að auka þurfi fé til rannsókna þessara sömu manna til að auðvelda þeim svörin. Er ekki allt í lagi, Kristján minn? Ég er nokkuð viss um að aukið fjármagn til Hafrannsóknastofnunar verður eingöngu nýtt til að leita að afsökunum fyrir því að ekki gengur betur en raun ber vitni. Ég er líka nokkuð viss um að þær afsakanir sem finnast verða falskar og marklausar því aðalástæðan fyrir slakri nýliðun er stofnunin sjálf. Þrír áratugir af þrotlausri uppbyggingu þorskstofnsins undir handleiðslu Hafrannsóknastofnunar hafa skilað litlu og orkusóun lífríkisins hefur farið ört vaxandi síðustu tvo áratugina. Fjögurra milljóna tonna þorskafli hefur verið hafður af þjóðinni með smáfiskavernd og aflareglu sem tryggir verulega vannýtingu. Fæðustofnar eru étnir niður í rót og verða varla nýtanlegir til veiða meðan stofnunin fær að halda áfram þessari glórulausu tilraun sinni. Heildarkostnaðurinn er orðinn ómetanlegur, heldur áfram að aukast og verður ekki endurheimtur nema að litlu, því hann er að mestu gufaður upp í orkusóun og lífsbaráttu í lífríkinu og verður aldrei kolefnisjafnaður með örlitlum olíusparnaði togaraflotans eins og málsvarar hans vilja halda fram í glansmyndaáróðri sínum.

Þarf ég að halda áfram með þennan hörmulega vitnisburð? Ef skógarbóndi léti undir höfuð leggjast að grisja skóginn fyrir nýjum vexti er ég nokkuð viss um að flestir sæju mistök hans. Ef bóndi léti undir höfuð leggjast að slátra í samræmi við fóður og beitarland væri vandi hans öllum augljós og hann mundi á endanum lenda í fangelsi fyrir slæma meðferð á dýrum sínum. Hvers vegna þurfa hámenntaðir vísindamenn 30 ára tilraun til að átta sig á að lögmál hafsins eru þau sömu? Allir fiskistofnar sem lifa í návígi við þessa glorhungruðu orkusugu sem þorskstofninn okkar er orðinn eiga undir högg að sækja. Sama má segja um nýliðunarhluta þorskstofnsins sjálfs. Þrátt fyrir margar ágætar hrygningar síðustu tvo áratugina hefur smáfiskaverndin tryggt lítinn árangur í nýliðun. Það sparar nefnilega ekki síður orku að grisja fyrir vexti ungfiska og minnka afrán á þeim af næstu árgöngum fyrir ofan.

Ef sjávarútvegsráðherra léti bera saman þá lífrænu orku sem liggur að baki núverandi þorskafla og þá orku sem lá að baki helmingi meiri þorskafla fyrir 30-40 árum geri ég ráð fyrir að samanburðurinn yrði u.þ.b. á pari. Þá er ekki talin með sú viðbótar orka sem fer í að halda uppi stærri stofni til að geta veitt eldri fisk. Getur verið að draumurinn um 1920 nýliðaárganginn, sem líklega stafaði af náttúrulegri grisjun áranna á undan, sé þess virði að halda þessari vitleysu áfram í 30 ár í viðbót? Er ekki kominn tími til að ,,umhverfisjafna" þessa dýrustu stofnun Íslandssögunar Kristján Þór Júlíusson?       Virðingarfyllst.

Brostnar vonir, þorskstofninn farinn að dragast saman

Niðurstöður úr vorralli Hafró eru ekki upplífgandi. Vísitala þorsksins minnkaði annað árið í röð. Hafrómenn eru þó keikir og benda á að hún sé hærri nú en hún var 1985-2011. Aflaheimildir í þorski voru ekki skornar í fyrra, því þá notuðu menn tölur úr haustrallinu ári fyrr til að toga upp vísitöluna. Það er ekki hægt núna því vísitalan snarlækkaði í síðasta haustralli. Fróðlegt verður að sjá hvaða brögðum menn beita til að koma í veg fyrir niðurskurð í þorskafla.

Vísitala ýsu lækkaði líka og vísitala ufsa lækkaði verulega svo vitnað sé beint í skýrsluna en ufsastofninn minnkar mikið þrátt fyrir að miklu minna hafi verið veitt úr stofninum en ráðgjöfin gerði ráð fyrir. Þá er nýliðun þorsks ekki beysin, árgangur 2016 lélegur en sá frá 2017 virðist (ennþá) nærri meðallagi. Samt hefur hrygningarstofn þorsks verið risastór í mörg ár eða síðan makríllinn kom inn í lögsöguna og fóður varð til handa stórum fiski eftir hrygningu.

Þegar verkefnastjóri togararallsins, fiskifræðingur, var spurður hvort ekki hefði mátt vænta betri nýliðunar hjá sterkum þorskstofni heldur en raun hefur verið síðustu ár svaraði hann að það hafi í sjálfu sér ekki verið verkefni þessa leiðangurs að meta samband hrygningarstofns og nýliðunar."Það virðist hafa vera mikil hrygning í gangi og því er ekki að neita að við hefðum viljað sjá þennan stóra hrygningarstofn skila meiri nýliðun. Hún hefur ekki verið í réttu hlutfalli við stærð hrygningarstofnsins, sem segir manni þá að einhverjir aðrir þættir hafa áhrif á árgangastærð. Á næstu árum verður væntanlega lögð aukin áhersla á rannsóknir á nýliðun til að reyna að átta sig betur á stöðunni," segir verkefnisstjórinn.

Það blasir við og hefur gert lengi að ekki er líffræðilegur grundvöllur fyrir fiskveiðistefnu Hafró. Margir fræðimenn hafa gagnrýnt það sem kallast veljandi veiðar, veiða stærsta og besta fiskinn en forðast að veiða þá smærri, nokkuð sem leiðir til hungurs og vanþrifa hjá smáfiski. Niðurstöður stofnmælinga nú sýna að 1–5 ára þorskur er horaður og á það einkum við 4 ára gamlan fisk. Gefa þær niðurstöður ekki augljóslega til kynna að auka beri sóknina í smáfisk? Hjá mörgum þorskstofnum hefur verið sýnt fram á að öfugt samband er milli hrygningarstofns og nýliðunar, sem má þá skýra þannig að þegar hrygningarstofninn er stór, og þar með heildarstofninn, þá er ekki pláss fyrir meiri ungfisk. Þannig komu tveir stærstu árgangar í seinni tíð, 1983 og 1984 undan litlum hrygningarstofni, sem var um 140 þús. tonn, en nú er hrygningarstofninn nær fjórfaldur á við það og er að gefa sáralitla nýliðun. Enda sagði leiðangursstjórinn að menn yrðu að "reyna að átta sig betur á stöðunni".

 

Þessi aðferðafræði, að byggja upp stærri þorskstofn til að unnt verði að veiða meira hefur gersamlega brugðist. Lagt var á stað með að væri ráðgjöf Hafró fylgt yrði unnt að veiða 500 þús tonn af þorski árlega. Það hefur heldur betur brugðist, nú erum við að slefa upp í 260 þús. tonn og líkur eru á því að aflinn verði skorinn niður í vor, verði 20% aflareglunni fylgt, en allar líkur eru á því, en hún virðist háð alþjóða samningum því Hafró er ekki sjálfstæð og þarf að bera allt undir ICES.

Þessi regla, að veiða minna en við gerðum áratugum saman, að taka nú 20% úr stofninum í stað 35% áður, hefur þýtt að þorskaflinn hefur áratugum saman verið um 200 þús tonnum minni á hverju ári en hann hefði getað verið. Svo eru menn að gera veður út af tapaðri loðnuvertíð, sem stafar m.a. af allt of stórum þorskstofni. Loðnan er nefnilega aðalfæða þorsksins á grunnslóð fyrir norðan tvö fyrstu æfiár hennar.

Hér má sjá samband hrygningarstofns og nýliðunar frá árinu 1964.

Tímabilið 1964-1985 er meðalnýliðun um 220 milljónir 3 ára fiska, en frá 1986 er hún aðeins 140 milljónir fiska að meðaltali á ári. Þrátt fyrir gríðarlega stækkun hrygningarstofnsins frá aldamótum er nýliðun óbreytt. Tveir stærstu árgangar í seinni tíð, 1983 og 1984 komu undan litlum hrygningarstofni, sem taldi aðeins um 140 þúsund tonn, fjórðungur þess sem hann er nú. Punktalínan sýnir meðaltal tímabila. 

Birt í Morgunblaðinu 6. júní 2019.

(Þeir birtu því miður ekki myndina eða textann við hana)

Endalausar skyndilokanir, en engar rannsóknir á árangri

Þegar við höfðum náð fullum yfirráðum yfir landhelginni 1976 var sú stefna tekin upp að draga úr sókn í smáfisk til að hann mætti stækka og gefa meiri afla seinna. Miðað var við að létta sem mest á sókn í þriggja ára þorsk. Það var gert með því að stækka möskva í trollpoka úr 120 í 155 mm og loka svæðum, þar sem mikið var um smáfisk, í tiltekinn tíma. Þetta voru kallaðar skyndilokanir og stóðu yfirleitt í eina viku.

Þessar aðgerðir höfðu mikil áhrif á aldursamsetningu aflans. Á árunum 1971-1975, þegar möskvastærð í botnvörpum hér við land var 120 mm var landað 20,7 milljónum þriggja ára þorski að meðaltali á ári. Árin 1977-1981 en þá var möskvastærð 155 mm, var árlegur meðalfjöldi landaðra þriggja ára þorska einungis 4.4 milljónir, hafði minnkað um nær 80%. Hafrómenn voru mjög ánægðir með þessa þróun.

Í kjölfarið fór að draga úr vexti þorsks þannig að 1983 var þorskurinn ári lengur að ná fjórum kílóum og 7 ára þorskar voru nær tveimur kílóum léttari 1983 en þeir voru 1979. Þar sem gera má ráð fyrir auknum afföllum með hægari vexti var ekki að undra þótt afli hefði verið orðið tregur. Ég og fleiri skýrðu þetta með því að fæðubúrið hefði ekki þolað þá stækkun stofnsins sem varð vegna samdráttar í afla á smáfiski og reyndar mikilla takmarkana á þorskveiðum. Hafró keypti ekki þessa skýringu, taldi þetta hafa verið ofveiði og lagði til mikinn samdrátt í veiðum og kvótakerfið varð til.

Þarna hefðu menn átt að staldra við og skoða rækilega hvort rétt hefði verið rétt gera þessar róttæku breytingar á sókn í þorskinn. En það var ekki gert heldur var hert á. Skyndilokanir og smáfiskavernd héldu áfram og smám sama tíndust fleiri tegundir inn í kerfið, ýsa og ufsi t.d. Og nú, 43 árum seinna, er þetta kerfi enn við lýði nánast óbreytt, nema lokanir nú standa í tvær vikur og svo bætast við reglugerðalokanir, þegar svæðum er lokað til lengri tíma.

Í apríl s.l. birti Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið drög að reglugerð um tímabundnar lokanir á veiðisvæðum á grunnslóð við Ísland til umsagnar og var gefinn 6 daga frestur til að senda inn athugasemdir. Samkvæmt reglugerðinni er lagt til að 16 veiðisvæðum verði lokað tímabundið til tveggja til þriggja ára.

Settur hafði verið upp starfshópur en hann hafði m.a. lagt til að tilteknum svæðum, þar sem mest væri um skyndilokanir eða smáfisk, yrði lokað með reglugerð.

Kemur nú að aðalefni þessarar greinar að spyrja þess hvort gagn hafi verið af þessari smáfiskafriðun.

Það er sláandi að árlegur þorskafli í friðunarkerfinu er um 200 þús. tonnum minni en hann var áður en gripið var til annara aðgerða en útfærslu landhelginnar. Margir fræðimenn hafa gagnrýnt veljandi veiði, það að skafa stóra fiskinn ofan af stofninum, m.a. Jeppe Kolding Háskólanum í Bergen.

Starfshópurinn óskaði eftir greinargerð frá Hafrannsóknastofnun um gildi lokana veiðisvæða. Í greinargerðinni kemur m.a. fram að þrátt fyrir að langtíma lokanir veiðisvæða (friðunarsvæði) hafi verið veigamikill þáttur í stjórnkerfi fiskveiða á Íslandsmiðum í áratugi, þá er lítið um mæligögn sem staðfesta áhrif þeirra aðgerða á afrakstur fiskistofna. Það þýði samt ekki að aðgerðirnar hafi ekki skilað árangri, vilja þeir álíta.

Þó áhrif friðunaraðgerða hafi ekki verið könnuð skal þeim samt haldið áfram!

Í greinargerð Hafró má finna eftirfarandi glefsur:

"Svæðalokunum við Ísland hefur aldrei verið fylgt úr hlaði með rannsóknaáætlunum um það hvernig meta skuli áhrif aðgerðanna. Það hefur frekar verið tekið sem gefið að sú aðgerð að beina fiskiskipum frá smáfiski/hrygningarfiski hljóti að hafa jákvæð áhrif og auka afrakstur.

Rannsóknir sem gerðar hafa verið á friðunarsvæðum hafa m.a. beinst að því að meta hvað verður um þann fisk sem nýtur friðunar innan svæðanna. Merkingar á þorski á friðunarsvæðum og veiðislóð fyrir norðvestan land árin 1994-1995 þóttu benda til að svæðin kæmu að gagni sem verndarsvæði fyrir smáþorsk <55 cm."

Niðurstöður bentu til að lokun á Digranesflaki hefði haft jákvæð áhrif á ýsu og skrápflúru á Digranesflaki og í umræðukaflanum segir m.a.

"Þessi samantekt sýnr að þrátt fyrir að langtíma lokanir veiðisvæða (friðunarsvæði) hafi verið veigamikill þáttur í stjórnkerfi fiskveiða á Íslandsmiðum í áratugi, þá er lítið um mæligögn sem staðfesta áhrif þeirra aðgerða á afrakstur fiskistofna. Það þýðir samt ekki að aðgerðirnar hafi ekki skilað árangri og spyrja má: Af hverju að laga eitthvað sem ekki er bilað og sæmileg sátt er um?

Miðað við umfang og eðli botnvörpuveiða og dreifingu fiskungviðis verður að teljast mjög líklegt að sú friðunaraðgerð hafi skilað miklum árangri, þótt rannsóknir vanti.

Almennt séð virðist góð sátt ríkja um þær aðgerðir sem nú gilda um friðun hrygningarfisks, þ.e. þorsks, steinbíts, skarkola og blálöngu, en engar beinar rannsóknir hafi þó verið gerðar á áhrifum af friðun hrygningarsvæða. Með friðun er hrygningarfiskur látinn njóta vafans, enda friðun líkleg til að gefa næði til hrygningar (og umönnunar hrogna þar sem það á við). Því er mælt með því hér að friðun hrygningarsvæða verði áfram í gildi".

Hvergi í þessari greinargerð Hafró um skyndilokanir er minnst á það hvort áhrif skyndilokana geti verið neikvæð, vinni gegn ætlun sinni. Oft er lokað á smáþorsk, sem eru miklu eldri en tommustokkurinn segir til um. Má nefna Fljótagrunn og mörg svæði í Breiðafirði í þessu sambandi.

 

Árið 2005 aldursgreindi ég þorsk sem landað var í Grundarfirði en til stóð að loka veiðisvæði þar utan við með reglugerð. Skemmst er frá því að segja að smáfiskurinn sem sífellt var verið að loka á var gamall og hægvaxta. Þriggja ára þorskar voru að meðaltali 46 cm, 4 ára 47cm, 5 ára 49 cm, 6 ára 52 cm og 7 ára þorskar voru 54 cm að meðaltali. Viðmiðunarmörkin voru 55 cm! Niðurstöðurnar voru kynntar á fundi í Ólafsvík að viðstöddum fræðingum frá Hafró.

50 cm hrygna kominn á steypirinn

Ég taldi að hinn hægi vöxtur stafaði af fæðuskorti, sem væri afleiðing vanveiði. Síðar frétti ég að þessi fiskur óx ágætlega þegar hann var settur í sjókvíar og fóðraður. Þrátt fyrir svona upplýsingar hefur Hafró aldrei gefið þeim gaum en haldið áfram smáfiskafriðun í blindri trú. Friðun hrygningarfisks, allt frá 1992, er enn einn kafli en rannsóknir á árangri vantar. Og það sem einnig vantar, og alltaf er verið að bíða eftir, er nýlilðun. Þar er staðreyndin sú að fyrir kvótakerfi (1964-1984) var meðalnýliðun um 212 milljónir einstaklinga en frá 1985-2014 er hún 140 milljónir einstaklinga. Miðað er við fæðingarár árganganna. Nýjustu rallniðurstöður benda til þess að enginn góður árgangur á leiðinni. Um þetta sagði leiðangursstjóri Hafró í nýlegu blaðaviðtali:

"Það virðist hafa vera mikil hrygning í gangi og því er ekki að neita að við hefðum viljað sjá þennan stóra hrygningarstofn skila meiri nýliðun. Hún hefur ekki verið í réttu hlutfalli við stærð hrygningarstofnsins, sem segir manni þá að einhverjir aðrir þættir hafa áhrif á árgangastærð. Á næstu árum verður væntanlega lögð aukin áhersla á rannsóknir á nýliðun til að reyna að átta sig betur á stöðunni".

Þessi umfjöllun ætti að sýna að það hafi nú ekki verið neitt óðagot á mönnum í rannsóknum svona yfirleitt og fróðlegt verður að fylgjast með hvort ráðherrann samþykki þessa nýjustu lokunartillögur snillinganna.

Birt í sjómannadagsblaði Brimfaxa 2019