Vistarbandið og einokunin - kreppa fiskveiðanna

Ég var að hlusta á þáttinn "Við sjávarsíðuna" í morgun, laugardaginn 26. maí, en þar kom fram að þorskurinn átti meiri þátt í að halda lífinu í íslensku þjóðinni en áður hefur verið talið, miklu meiri en sauðkindin. Hertur þorskur var okkar eina útflutningsvara í 1000 ár og gaf þær tekjur sem þurfti til að geta flutt inn það sem þjóðina vanhagaði um.

Á síðari hluta miðalda fór þjóðinni að hnigna vegna einokunarinnar og vistarbandsins. Frjáls verslun var afnumin og fólk mátti ekki flytja úr sveitum í þéttbýli og var þetta m.a. gert til að koma í veg fyrir að menn gætu haft fiskveiðar að aðalatvinnu.

Nú erum við að sigla inn í sama ástand, einokunin er komin aftur, Bogesen einn má gera út, allir vinna hjá honum og vei þeim sem segir eitthvað ljótt um vinnuveitandann.

Vistarbandið er einnig komið aftur, fólk getur ekki flutt af landsbyggðinni vegna þess að eignir þar hafa fallið í verði og fólk getur heldur ekki flutt úr þéttbýlinu á landsbyggðina því þar er ekki vinnu að hafa - nema hjá Bogesen.

Auk þessa eru Íslendingar aftur komnir í sjálfsstæðisbaráttu eftir um 100 ára frelsi.- Nú við ESB og Kína.

Sagan endurtekur sig

Í pistli á vísindavef háskólans eftir Gunnar Karlsson segir svo um vistarbandið: 

Það er sagt vera algengt í vanþróuðum landbúnaðarsamfélögum að fólk leitist við að takmarka aðra atvinnuvegi, svo sem verslun, og loka þá úti frá samfélaginu.

Á Íslandi kemur andúð á verslun fram strax í Íslendingasögum, einkum verslun sem er stunduð í ábataskyni. Á sama tíma er líka tekið að takmarka leyfi fólks til að stofna heimili án þess að hafa jarðnæði og búfé til að lifa á, og hefur því banni einkum verið stefnt gegn því að hafa fiskveiðar að aðalatvinnu.

Slíkar takmarkanir á öðrum búskap en sveitabúskap ganga í gegnum Íslandssöguna í dálítið ólíkum og misströngum myndum. Svo seint sem árið 1887 samþykkti Alþingi lög, sem gengu í gildi árið eftir, þar sem mönnum var bannað að setjast að í þurrabúð nema með skriflegu leyfi hreppsnefndar, eftir að hafa sannað með vottorðum tveggja skilríkra manna að þeir væru reglumenn og ráðdeildarsamir.

Tvennt gat einkum vakað fyrir þeim sem vildu takmarka þéttbýlismyndun. Annars vegar var því trúað, með réttu eða röngu, að fiskveiðar væru stopulli atvinnuvegur en landbúnaður. Því væri meiri hætta á að fólk sem lifði á fiskveiðum yrði bjargþrota og lenti á ómagaframfæri hjá bændum. Þessi ótti endurspeglast í lagaákvæðum um að búðseta sé háð leyfi hreppsbúa eða fyrirliða þeirra og hreppsbændur ábyrgir ef búðsetumenn gætu ekki bjargað sér sjálfir.

 Hins vegar gera sagnfræðingar nú jafnan ráð fyrir að það hafi ráðið miklu um afstöðu efnaðra bænda, þeirra á meðal flestra embættismanna landsins, að þeir hafi óttast að missa vinnuafl til sjávarsíðunnar og að þurfa að keppa við sjávarútveg um vinnufólk. Bak við umhyggju löggjafans fyrir óforsjálu fólki sem elti svipulan sjávarafla út úr öryggi sveitanna þykjast fræðimenn greina ágjarna tilhneigingu til að einoka vinnuafl landsmanna í þágu landbúnaðar.

Að vísu gerðu margir auðugir bændur og embættismenn út fiskibáta á vertíðum, en þá gátu þeir notað vistarbandið til að láta vinnumenn sína róa á sjó, draga húsbændum sínum afla og fá aðeins brot af verðmæti hans greitt í laun (kannast einhver við þetta?). Aldrei verður skorið úr því með vissu hvort þessara tveggja sjónarmiða réði meiru um andúð ráðandi afla í samfélaginu á þéttbýlismyndun í sjávarþorpum. Um það verður hver að hafa þá skoðun sem honum þykir sennilegust.

                            ----------------------------

Athyglisverð lesning með beina tengingu í nútímann. Sagan er að endurtaka sig:

Ef við skiptum "auðugum bændum og embættismönnum" út með  "stórútgerðarmönnum" erum við að lýsa ástandi dagsins í dag eins og það birtist í auglýsingum frá stórútgerðinni og tómthúsmönnum hennar.

Höfum við gengið til góðs? - 20 ára afmæli greinar um vanþekkingu

Alltaf gott að halda upp á afmæli, jafnvel þó ekkert hafi breyst.

Hér er grein sem ég skrifaði í Sjómannablaðið Víking fyrir 20 árum (Víkingur, Júní 1992, 6. tbl. bls. 27):

"Þótt alkunna sé að sveiflur eru meira einkennandi fyrir dýrastofna en stöðugleiki, virðast breytingar á fiskgengd alltaf koma mönnum jafn mikið á óvart. Og enn heldur maðurinn, æðsta dýr jarðarinnar, að það hafi verið honum að kenna og að hann geti breytt þar um. Nægir þar tal um meinta ofveiði á þorski og að kenna veiðum á hrygningarstöðvum þorsks um nýliðunarbrest, svo sem friðunaraðgerðir á þessum vetri hafa staðfest. Þetta er ekki nýtt af nálinni eins og sést á eftirfarandi úrklippu úr formála að "Fiskunum" eftir Bjarna Sæmundsson frá árinu 1926. Eftir lesturinn hvarflar hugurinn að því hvort þekkingunni hafi virkilega ekkert miðað og hversu lengi við eigum eftir að ræða á sömu nótum".

Gefum Bjarna Sæmundssyni orðið, í formála að Fiskunum 1926:

Annars hygg ég, að einmitt þetta atriði: að fá því svarað, hvernig fiskigöngur haga sér, verði i framtíðinni eitt af aðal verkefnum fiskirannsóknanna og er líka það, sem fiskimenn fýsir einna mest að vita, enda er það skiljanlegt, því að á því veltur að jafnaði fyrst og fremst öll útkoma fiskveiðanna í það og það skiftið, hvort fiskurinn kemur á hinar vanalegu stöðvar, þar sem menn eiga von á honum. Það er þvi næsta skiljanlegt, að fiskimenn hafi frá alda öðli reynt að reikna út fiskigöngurnar eða spá um þær. En um þessa útreikninga manna á fiskigöngunum er það því miður að segja, að þeir hafa ekki ætíð reynst réttir, sem ekki er að furða, þegar reiknað hefir verið með óþektunm stærðum, eða menn ímynda sér það sem nauðsynlegt var að vita. Þess vegna var mönnum (og er jafnvel enn) oft hætt við því að grípa það sem hendinni var næst sem orsakir til þess, að útreikningarnir reyndust skakkir, þ. e. að fiskurinn kom ekki á sínar vanalegu stöðvar. Og orsakirnar voru (og eru oft enn) að þeirra dómi tíðast mennirnir og þeirra athafnir. Oftast voru það ill áhrif frá aðkomuskipum, útlendum eða innlendum; þau drógu fiskinn á djúpið og héldu honum þar við niðurburðinn eða veiddu fiskinn upp, svo að ekkert varð eftir handa heimamönnum; eða það var tálbeita, sem allir gátu ekki aflað sér, moldrök í sjóinn, sem fældi fiskinn o. s. frv.

Á síðustu öld bættist askan frá gufuskipunum og vélaskröltið (og á þessari öld jafnvel mótorskellirnir) við. En ekkert hefir þó líklega gefið mönnum jafn illan grun á sér í þessu sambandi og hvalveiðarnar og botnvörpuveiðarnar. Hvalveiðarnar áttu að hafa sérstaklega óheppileg áhrif á göngur síldarinnar að landi og inn á firði, en botnvörpuveiðarnar á aðrar fiskigöngur og fiskveiðar. Varpan átti að umróta botninum og eyða um leið öllum gróðri hans og hrognum fiska, jafnvel þeim sem aldrei eru í botni (eins og þorsksins), drepa alt ungviði unnvörpum og flæma allan fisk af miðunum. Hér skal ekki farið að ræða um það, við hve mikil rök ýmis af þessum atriðum höfðu að styðjast, því að sum þeirra koma til tals í bókinni. Þó skal það tekið fram hér, að nægar upplýsingar eru til um það, að fiskur hefir oft brugðist áður eins og líka ber við enn án þess að auðið væri um að kenna neinu af því, sem hér hefir verið minst á, og að mönnum hættir oft mjög við því, að vitna aðeins i síðustu ára reynslu, en gleyma öllu því sem áður hefir komið fyrir.

En tímarnir breytast, og það hygg ég óhætt að segja, að mjög eru nú skoðanir fiskimanna farnar að breytast í þessu tilliti, stafar það sumpart af fenginni reynslu, sumpart af ýmsu þvi, sem sjó- og fiskirannsóknirnar hafa leitt í ljós. Þó að þær séu aðeins skamt á veg komnar enn, þá hafa þær þó ótvírætt sýnt fram á, að fiskarnir eru í göngum sínum eins og í öðrum lífsháttum, fyrst og fremst háðir ástandi sjávarins og þeim skilyrðum, sem það skapar, hvað fæðu og hrygningu snertir, og munu þess verða nefnd ýmis dæmi i bókinni.

Hefur umræðan eitthvað breyst? - Ó nei.

Fleiri afmælisgreinar verða dregnar fram á næstunni.

Reynslan af Íslandsmiðum rakin í grein í Fishing News

Eftirfarandi grein birtist í Morgunblaðinu í dag, 9. maí 2012:

Reynslan af stjórnun þorskveiða við Island frá 1976 styður niðurstöður rannsóknar sem nýlega var greint frá í vísindatímaritinu Science. Þetta er mat Jóns Kristjánssonar, fiskifræðings, sem kemur fram í nýjasta hefti Fishing News (FN). Fjallað var um greinina úr Science í Morgunblaðinu 25. apríl síðastliðinn (Vilja veiða og hirða allt sem hafið gefur). Þar setti hópur 18 vísindamanna víða að úr heiminum fram þá skoðun að valbundnar fiskveiðar, þar sem mið sé sótt í fáar tegundir og fiska af tiltekinni stærð, auki hvorki framleiðni né dragi úr áhrifum af fiskveiðum á vistkerfi hafsins.

Í greininni í Fishing News er haft eftir Jóni að niðurstöður vísindamannanna sem skrifuðu greinina í Science ættu að ýta við yfirvöldum fiskveiða í Evrópusambandinu og eins vísindamönnum Alþjóðahafrannsóknaráðsins, ICES. Þær ættu að hvetja til þess að fallið verði frá viðteknum viðhorfum í fiskveiðistjórnun og tekið upp „afslappaðra" fyrirkomulag fiskveiðistjórnunar.

Tilraunin á Íslandsmiðum

Fishing News segir að umfangsmikil tilraun hafi hafist á Íslandsmiðum þegar erlendir fiskiskipaflotar yfírgáfu miðin 1976. Við hafi tekið róttækar breytingar. Möskvastærð botnvarpa hafi verið stækkuð úr 120 mm í 155 mm til að vernda smáþorsk. Þetta hafi valdið þvi að veiðin færðist upp í aldursröð þorsksins. Þessu hafi fylgt að dregið hafi úr vexti fiskanna miðað við aldur, sem benti til fæðuskorts, og þyngd sex ára þorska farið úr fjórum í þrjú kíló. Landaður afli minnkaði og 1984 var tekið upp kvótakerfi, aflamarkskerfí. Blaðið segir að fram að þessu hafi meðal þorskafli á Íslandsmiðum verið um 450.000 tonn á ári um langa hríð. Eftir breytingarnar hafi þorskveiðin minnkað niður í um 150.000 tonn á ári og nú sé þorskkvótinn 170.000 tonn á ári. Í stað þess að fara aftur til fyrra fyrirkomulags hafi verið hert á fiskveiðistjórnuninni og smáfiskavernd aukin með svæðalokunum.

Sama reynsla fékkst í Norðursjó, Írska hafi og vestan við Skotland, að sögn FN. Eina undantekningin sé Barentshaf en þar hafi stjórnmálamenn leyft stærri kvóta en Alþjóðahafrannsóknaráðið lagði til. Þá hafi verið leyft að landa smáum fiski vegna veiða Rússa á smáþorski.

Kvótakerfið er hrein nýfrjálshyggja, segir Níels Einarsson

Í þættinum "Tilraunaglasið" á Gufunni 4. maí 2012 var rætt við doktor Níels Einarsson, mannfræðing og forstöðumann Stofnunar Vilhjálms Stefánssonar, sem skrifað hefur álit á kvótafrumvarpinu svokallaða að beiðni atvinnuveganefndar Alþingis. Enn er ekki hægt að finna umsögn hans á vef Alþingis.

Þetta viðtal var mjög athyglisvert og stakk í stúf við harmagrátinn sem dunið hefur yfir þjóðina úr fjölmiðlum landsins. Viðtalið við Níels skýrir hvernig á grátkornum stendur, stjórn fiskveiða er orðin að nýfrjálshyggja, sem snýst um að tryggja veð bankanna í fiskimiðunum. Þess vegna má ekki breyta kerfinu. 

Hann lætur að því liggja að eftir hrunið hafi "díllinn" við gömlu bankana verið sá að alls ekki mætti breyta kvótakerfinu. Þá færi allt í small. Þess vegna halda Steingrímur og kó í gamla kerfið, og ætla að festa það enn meira í sessi. Á meðan það mál er í vinnslu er kastað út kjötbeini til að láta menn slást um, þ.e. aflagjaldið, til að beina athyglinni frá aðalatriðinu, sem er afsal fiskimiðanna í hendur einkaaðila um ókomin ár. 

Hlustið endilega á þetta viðtal en eftir að ég hafði heyrt það spurði ég sjálfan mig hvernig það hefði getað farið í gegn um ritskoðun. Fyrst að leyfa þáttastjórnanda að taka það upp og svo RÚV-inu að hleypa því í loftið. Þarna hefur greinilega eitthvað brugðist í eftirlitinu.

Við þetta má bæta að ekkert hefur verið um þessa umsögn Níelsar í fjölmiðlum. Af mjög svo skiljanlegum ástæðum. - Hlustið!