Fiskveiðistjórnunarkerfin hafa hvergi leitt til aukins afla. - Eru þau svikin vara?

Birt í Brimfaxa 2. tbl 2016, desember 2016

Flestum er kunnugt um að á Íslandi, eftir 40 ára veiðistjórnun, er verið að veiða um helming þess þorskafla sem dreginn var á land áður en þessi stjórn veiðanna hófst. Svipuð minnkun er í öðrum botnfisktegundum. Þegar vegferðin hófst lofuðu fræðingar Hafró 500 þús. tonna jafnstöðuafla í þorski, yrði farið eftir tillögum þeirra. Það hefur að mestu verið gert, sérstaklega síðari hluta tímabilsins.

Eftir að fiskveiðilandhelgi varð almennt 200 sjómílur um miðjan áttunda áratuginn gátu þjóðir farið að stjórna eigin fiskveiðum en fram að því hafði verið erfiðara að stjórna vegna þess að útlendingar voru upp í kálgörðum og hirtu afrakstur af heimalöndunum. Loks var hægt að framkvæma það sem fiskifræðingar höfðu sagt árum saman en það var að koma þyrfti í veg fyrir ofveiði, ekki mætti veiða fiskinn of ungan hann þyrfti að fá að dafna, þá myndi afli aukast og hrygningarstofninn stækka, sem aftur þýddi að nýliðun ykist.

Dregið skyldi úr sókn í smáfisk og farið varlega í að veiða hrygningarfisk. Var það gert með stækkun möskva í veiðarfærum og lokun svæða til lengri eða skemmri tíma. Síðar voru almennt tekin upp kvótakerfi til að tryggja að ekki væri veitt of mikið. Eru þau nú alls ráðandi. Og enn ríkir þessi stefna, draga úr veiðum til þess að geta veitt meira seinna. En hver skyldi árangurinn vera? Það má sjá með því að skoða aflaþróun frá því að veiðar voru nokkurn veginn frjálsar og einu stjórntækin voru landhelgislínur og gerð veiðarfæra.

Ísland

Þegar sókn var frjáls var þorskafli gjarnan 400-450 þús tonn. Virk stjórnun hófst 1976 þegar trollmöskvi var stækkaður úr 120 í 155 mm og skrapdagakerfi var innleitt. Árið 1983 féll aflinn í 300 þús. tonn, þá hafði fiskur lést eftir aldri vegna fæðuskorts, sem varð eftir að 3 ára þorskur hvarf að mestu úr veiðinni og bættist á jötuna. Það hafði ekki verið fæðugrundvöllur fyrir þessar friðun smáfisks. Í kjölfarið var sett á kvótakerfi til að auðvelda takmörkun veiða. Ellefu árum síðar, 1995, fór þorskaflinn í 169 þús. tonn og í 147 þús. tonn árið 2008. Nú er hann að skríða í 230 þús. tonn og Hafró hreykir sér af árangri. Það veiðist nú um helmingi minni þorskur eftir að virk stjórnun veiða hófst.

Eystrasalt

Þorskstofninn er í slæmu ástandi. Þyngd 3 ára fiska hefur fallið úr 1,7 kg 1997 í um 300 g 2015. Pólverjar voru löngum sakaðir um ofveiði og eftir að þeir gengu í Evrópusambandið var hægt að koma böndum á þá. Sett var á kvótakerfi og flotinn skorinn mikið niður undir mottóinu "Færri bátar meiri fiskur?" Nú þrífst þorskurinn ekki vegna hungurs, sem stafar af vanveiði en ráðgjöf vísindanna er að skera meira niður. Kvótinn var skorinn niður 56% fyrir komandi fiskveiðiár.

 

Norðursjór

Botnfiskafli í Norðursjó hefur dregist saman úr um milljón tonnum í 300 þús. tonn frá því farið var að stjórna. Á sama tíma hefur verið dregið gríðarlega úr sókn en árið 1991 var skoski botnfiskflotinn 590 skip en var kominn niður í 207 skip 2011. Svipað má segja um enska flotann en gríðarlegu fé hefur verið varið í að rífa skip, aðallega nýleg skip til að draga úr veiðigetu flotans.

 

Írska hafið

Þar hefur verið stjórnað með kvótakerfi frá 1988. Þorskaflinn minnkaði stöðugt því kvótinn var sífellt skorinn niður og nú er þar veiðibann. Ég fór í túr með togara frá Kilkeel á N. Írlandi árið 2003 en þá voru 30-40 togarar á þorsk, ýsu og lýsuveiðum, hvítfiskveiðum sem þeir kalla. Nú eru þeir allir farnir. Svokallað "Cod saving plan" hefur verið í gildi frá árinu 2000 en það snérist eingöngu um verndun og niðurskurð með fyrrgreindum árangri.

 Færeyjamið

Það sem hefur einkennt þorskaflann við Færeyjar eru miklar sveiflur. Fyrir fyrra stríð sveiflaðist aflinn frá 15-45 þúsundum tonna. Hann féll í 5000 tonn í síðari heimstyrjöld vegna brotthvarfs erlendra togara. Ekki er að sjá afli hafi aukist eftir friðunina í stríðinu. Það sem ekki hafði verið veitt tapaðist, það er óvarlegt að geyma fisk í sjó. Eftir því sem landhelgin fer að stækka, um miðjan sjötta áratuginn, fara sveiflur að dýpka og vara lengur. Kvótakerfi var sett á 1994 en breytt var yfir í dagakerfi 1996. Síðasta aflaárið var 2002, þá veiddust 38 þús. tonn. Árið eftir féll þorskaflinn í 24 þús. tonn en þá var ég við ráðgjöf í Færeyjum. Ég sá að þorskur var mjög farinn að horast og vaxtarrannsóknir sýndu að stóri fiskurinn, 60 cm og stærri var að mestu hættur að vaxa. Jafnframt fór að veiðast miklu meira af smáum ufsa. Ég lagði til að veiðidögum yrði fjölgað um 15% og að trollmöskvi við ufsaveiðar yrði smækkaður. Ekki var farið eftir þessu en dögum fækkað um 1%. Síðan hefur aflinn farið niður á við og ekki að sjá betri tíð fram undan. Þorskaflinn 1915 var 8 þús. tonn. Hér á landi hafa hagsmunaðilar kvótakerfisins haldið fram að Færeyingar hafi rústað fiskstofnum sínum með dagakerfinu. En er það svo?

Eins og áður sagði lagði ég til sóknaraukningu þegar ég sá að fiskur var að horast vegna ætisskorts. Færeyskir fiskifræðingar lögðu hins vegar til samdrátt og hafa gert það allar götur síðan. Er svo komið að veiðidögum hefur fækkað úr 41 þús. árið 2002 í 22 þús. 2016. Þetta er helmings niðurskurður á dögum. Þar með er ekki öll sagan sögð varðandi sóknina því margir eru komnir með svo fáa daga að þeir hafa tekið þann kost að leggja skipunum. Skipum hefur einnig fækkað á Færeyjamiðum. Árið 2008 voru 247 skip og bátar með veiðileyfi. Árið 2016 voru gefin út 102 leyfi en aðeins 72 þeirra notuð. Á venjulegum degi eru 26 skip og bátar við veiðar.

Stór hluti Færeyjamiða er friðaður. Færeyjabanki, sem gaf nokkur þúsund tonn af þorski, hefur verið lokaður fyrir togveiðum í 25 ár og fyrir öllum veiðum síðan 2008. Könnun í rallinu sýnir að þar er nú lítið annað en geirnyt, gulllax, urrari, skrápflúra og annar skítfiskur, en reyndar fékkst vel af ýsu í ár. Um 70% af heimamiðum eru lokuð hluta árs eða allt árið. Engar togveiðar eru leyfðar innan 12 mílna utan þess að litlir togbátar, sem eru 6 talsins, en voru 17 fyrir 8 árum, fá að fara inn að 6 mílum á sumrin til að veiða kola en mega ekki vera með meira en um 30% af ýsu og þorski sem meðafla. Stórir línubátar mega ekki fara inn fyrir 12 mílna mörkin. Og enn tala fiskifræðingar um ofveiði og samþykkt var í þinginu nýlega að fækka dögum um 15% næsta ár.

Ráðandi fræðimenn trúa því að friðun sé alltaf af því góða. En vanveiði getur oft verið hættulegri en ofveiði. Einkenni ofveiði eru mjög skýr: Þá er smáfiskur ríkjandi en hann er vel haldinn og vex vel, stærri fiskur einnig. Í vanveiði er ástandið þannig að fiskur er horaður og þrífst illa vegna fæðuskorts vegna þess að fiskafjöldinn er of mikill m.v. fæðuframboðið. Þetta er að vísu flóknara þar sem margar tegundir eru saman að bítast um fæðuna og sótt er meira í eina tegund en aðra. En við slíkar aðstæður vanþrífast oft allir. Mín skoðun er að færeyskir fiskifræðingar hafi stórskaðað fiskimiðin við Færeyjar með vanveiði.

Kolakassinn (e. Plaice Box)

Svo nefnist 38 þús. ferkílómetra svæði undan ströndum Hollands og Danmerkur. Þar voru bestu kolamið í Norðursjó en mikið veiddist af smáum kola og miklu var hent. Vísindamönnum fannst snjallræði að loka svæðinu svo smái kolinn fengi að vaxa og synda út fyrir svæðið þegar hann væri orðinn stór. Svæðinu var að mestu lokað fyrir veiðum 1994. Síðan hefur sigið á ógæfuhliðina. Fyrir lokun svæðisins var skarkolaafli í Norðursjó 170 þús. tonn en var kominn niður í 50 þús. tonn 2008. Nú hafa rannsóknir sýnt að skarkola hefur fækkað og hann smækkað á þessu friðaða svæði. Stofninn stækkaði ekki heldur minnkaði vöxtur kolans vegna fæðuskorts, sem væntanlega stafaði af ofbeit, því hann óx ágætlega á veiðislóðinni utan friðaða svæðisins og þar hefur veiði verið góð. Lítið fannst af fæðudýrum inni á lokaða svæðinu en miklu meira fyrir utan þar sem skipin voru að skarka. Sumir vildu túlka það þannig að veiðarfærin utan friðaða svæðisins rótuðu upp fóðrinu svo fiskurinn næði því. Ein skýring sem líka heyrðist var að hiti hefði hækkað og mengun aukist. Niðurstöður rannsóknanna voru sendar Evrópusambandinu árið 2010 til úrvinnslu og ákvörðunar um framhaldið. Nýjustu fréttir frá hollenskum sjómönnum herma að þar sé enn lokað og þar sé lítið af fiski en opinberlega sé þagað um þetta klúður.

Af þessar upptalningu má ráða að stjórn fiskveiða hefur hvergi leitt til þess að þorskafli hafi aukist. Sama má raunar segja um flestar aðrar tegundir botnfiska þó ekki sé farið nánar út í það hér.

Ráðandi vísindamenn eiga ákaflega erfitt með að sætta sig við það minna veiðiálag leiði ekki einungis til minnkandi afla heldur líka til minnkunar fiskstofna. En það er ekki erfitt að skýra það út. Þegar veitt er mikið er fiskstofni haldið í skefjum þannig að hann gengur ekki nærri fæðudýrunum, þau fá að vaxa og tímgast eðlilega og jafnvægi ríkir milli fiskanna og fæðudýranna. Þeir þrífast vel og afföll eru tiltölulega lítil. Vel haldinn fiskur hefur meiri mótstöðu gegn sjúkdómum og sníkjudýrum og á auðveldara með að flýja undan óvinum.

Sé dregið úr veiðum fjölgar fiski og samkeppni um fæðuna eykst. Fiski fjölgar, meira er étið, samkeppni eykst og afföll verða meiri. Fæðuframboð minnkar vegna þess að fæðudýrin eru upp étin og lífmassi fiska minnkar. Þegar svo er komið þarf miklu færri fiska til að viðhalda ástandinu svo stofninn helst áfram lítill. Svona atburðarás verður auðskilin ef hún er flutt upp á land:

Ákveðinn túnblettur þolir tíu kindur án þess að ganga nærri gróðri og allar þrífast vel. Sé kindunum fjölgað í 50 éta þær upp grasið og svörðurinn verður ber. Þó kindunum sé fækkað þarf ekki nema eina til tvær til þess að halda ástandinu við.

Kvótakerfi er ríkjandi sjórnunaraðgerð fiskveiða. Áhangandur þess eru tregir til að ræða ókostina svo ég lýk þessari grein með smá reynslusögu skosks sjómanns:

Ég er á tveggja trolla 25 m togara sagði hann. Á veturna erum við með tvöfalt troll að veiða skötusel, stórkjöftu, smávegis ufsa, löngu og ýsu ef hún gefur sig. Við verðum að henda öllum þorski því við höfum ekki kvóta. Við höfum aðeins 15 tonna kvóta af löngu og 15 af ufsa á mánuði. Öllum smáfiski er hent, öllum smáum skötusel líka. Á sumrin þegar botnfiskkvótinn er búinn og fiskverð er lægra förum við á humar og frystum um borð. Við hendum nær öllum fiski í tveggja vikna túr þar sem fiskverð er lágt á sumrin og spörum kvótann þar til verðið hækkar á ný.